Trong thời đại cách mạng công nghiệp 4.0, trí tuệ nhân tạo (AI) không chỉ là công nghệ tiên tiến giúp doanh nghiệp tối ưu hóa quy trình, nâng cao năng suất, mà còn là thách thức lớn đối với người lao động. Từ nhà máy sản xuất đến văn phòng doanh nghiệp, từ dịch vụ khách hàng đến lĩnh vực truyền thông, AI đang từng bước thay thế các công việc truyền thống – và nếu không nhanh chóng thích ứng, hàng triệu lao động có nguy cơ bị bỏ lại phía sau.

Nguy cơ bị thay thế – hiện hữu và ngày càng rõ ràng

Nhiều nghiên cứu quốc tế đã cảnh báo về tác động của AI đối với việc làm. Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD) cho biết, những người lao động làm các công việc lặp đi lặp lại, có tính chất thủ công, dễ dàng được tự động hóa là nhóm đầu tiên bị ảnh hưởng. Tại Việt Nam, các ngành như dệt may, lắp ráp điện tử, bán lẻ và nông nghiệp nằm trong nhóm có nguy cơ cao nhất. Không chỉ dừng lại ở lao động phổ thông, ngay cả những công việc đòi hỏi trình độ học vấn cao như kế toán, phân tích dữ liệu, tiếp thị số và lập trình cũng đang bị AI dần dần xâm nhập.

Đáng chú ý, trong môi trường làm việc văn phòng, AI không chỉ thay thế các công việc hành chính như nhập liệu, xử lý văn bản, mà còn có khả năng hỗ trợ ra quyết định, đánh giá nhân sự, dự báo doanh thu và thậm chí là tương tác với khách hàng thông qua chatbot. Những người làm việc trong các lĩnh vực như nhân sự, marketing, kế toán nếu không nhanh chóng nắm bắt kỹ năng sử dụng AI sẽ sớm bị thay thế bởi các phần mềm tự động hóa thông minh.

Việc AI thay thế con người trong lao động không còn là viễn cảnh xa xôi mà đã trở thành hiện thực rõ nét trong nhiều ngành nghề. Theo quan điểm của Kai-Fu Lee – chuyên gia hàng đầu về AI và tác giả cuốn sách nổi tiếng “AI 2041 - 10 viễn cảnh cho tương lai”, tác động của AI đối với việc làm có thể được phân thành bốn vùng: Vùng nguy hiểm, Vùng an toàn, Vùng lớp phủ con người và Vùng thay đổi chậm.

Vùng nguy hiểm là nơi AI có thể nhanh chóng thay thế con người trong các công việc lặp đi lặp lại, ít đòi hỏi kỹ năng sáng tạo hoặc tương tác xã hội. Các ngành như dệt may, lắp ráp điện tử, bán lẻ truyền thống và nông nghiệp tại Việt Nam đang thuộc vùng này. Những lao động làm việc trên dây chuyền sản xuất, nhập liệu, xử lý văn bản dễ dàng bị AI thay thế bởi robot công nghiệp, phần mềm tự động hóa và chatbot hỗ trợ khách hàng.

Vùng an toàn bao gồm các công việc đòi hỏi tương tác xã hội cao, kỹ năng sáng tạo và tư duy phản biện, như y tế, giáo dục, chăm sóc sức khỏe, quản lý nhân sự, sáng tạo nội dung và tư vấn pháp lý. AI có thể hỗ trợ, nhưng không thể thay thế hoàn toàn yếu tố con người.

Vùng lớp phủ con người là nơi AI và con người hợp tác để nâng cao hiệu suất công việc. Ví dụ, trong truyền thông, AI hỗ trợ biên tập, phân tích xu hướng, nhưng ý tưởng sáng tạo vẫn thuộc về con người. Trong quản trị nhân sự, AI phân tích năng suất, nhưng quyết định đánh giá nhân viên vẫn là của nhà quản lý.

Vùng thay đổi chậm là khu vực mà AI khó tác động rõ ràng trong thời gian ngắn, thường là các công việc đòi hỏi kỹ năng thủ công tinh xảo hoặc tính nghệ thuật cao như chế tác thủ công, nghệ thuật biểu diễn và tư vấn tâm lý.

Hình 1: Rủi ro AI thay thế việc làm tay chân

Hình 2: Rủi ro AI thay thế việc làm trí óc

Không thích ứng – chắc chắn bị đào thải

Sự thay thế của AI không còn là viễn cảnh xa xôi mà đã trở thành hiện thực rõ nét. Tuy nhiên, điều đáng lo ngại hơn là nhiều người lao động vẫn chưa nhận thức đầy đủ về nguy cơ này. Họ vẫn duy trì cách làm việc thủ công, ngại tiếp cận với công nghệ mới, và tin rằng những công việc hiện tại sẽ "an toàn" trong thời gian dài. Nhưng thực tế đang chứng minh ngược lại: những ai không nhanh chóng trang bị kỹ năng số, không hiểu cách sử dụng công cụ AI trong công việc của mình sẽ dần dần bị loại khỏi thị trường lao động.

Làm gì để không bị AI “bỏ lại”?

Trong bối cảnh đó, người lao động cần thay đổi tư duy: không chỉ cạnh tranh với đồng nghiệp mà còn phải biết cách hợp tác và tận dụng sức mạnh của AI để nâng cao hiệu suất công việc của mình. Điều này đòi hỏi sự chủ động trong việc học tập và nâng cao kỹ năng.

Trước hết, người lao động cần trang bị kỹ năng sử dụng các công cụ AI cơ bản trong công việc hàng ngày. Đối với nhân viên văn phòng, đó có thể là việc sử dụng phần mềm tự động hóa văn bản, bảng tính thông minh, chatbot hỗ trợ khách hàng. Đối với lao động sản xuất, đó là kỹ năng vận hành và giám sát máy móc tích hợp AI, hiểu cách kiểm tra và điều chỉnh hệ thống tự động hóa.

Thứ hai, cần rèn luyện kỹ năng phân tích dữ liệu – nền tảng quan trọng của mọi ứng dụng AI. Người lao động không cần trở thành chuyên gia phân tích dữ liệu, nhưng phải biết cách đọc hiểu báo cáo dữ liệu, phát hiện vấn đề và đưa ra quyết định dựa trên dữ liệu.

Thứ ba, phát triển tư duy sáng tạo và kỹ năng mềm. Trong khi AI mạnh về xử lý số liệu và tối ưu hóa quy trình, con người vẫn có lợi thế về sáng tạo, tư duy chiến lược, khả năng giao tiếp và đàm phán. Những kỹ năng này sẽ là “lá chắn” bảo vệ người lao động trước nguy cơ bị thay thế hoàn toàn.

Cuối cùng, người lao động cần giữ thái độ không ngừng học hỏi, sẵn sàng thử nghiệm các công cụ công nghệ mới, từ đó phát hiện và tận dụng những công cụ giúp công việc của mình hiệu quả hơn.

Doanh nghiệp và chính phủ cần hỗ trợ đào tạo kỹ năng số

Tuy nhiên, để người lao động có thể thích ứng nhanh với AI, bản thân họ không thể tự học một cách đơn độc. Các doanh nghiệp cần xây dựng chương trình đào tạo kỹ năng số cho nhân viên, khuyến khích họ làm quen với các công cụ AI, tổ chức các khóa học nâng cao về phân tích dữ liệu, quản lý công nghệ.

Về phía nhà nước, cần có chính sách hỗ trợ đào tạo lại cho lao động bị ảnh hưởng, xây dựng các chương trình phổ cập kỹ năng số trong các trường học, trung tâm đào tạo nghề và mở rộng các khóa học trực tuyến miễn phí. Các chương trình liên kết giữa doanh nghiệp và trường đại học, viện nghiên cứu để đào tạo lao động chất lượng cao trong lĩnh vực công nghệ cũng cần được đẩy mạnh.

Kết luận: Thay vì lo sợ AI, hãy học cách sử dụng nó

AI là xu thế không thể đảo ngược trong thời đại số. Những ai không thích ứng sẽ nhanh chóng bị bỏ lại phía sau, trong khi những người biết cách sử dụng AI để nâng cao hiệu quả công việc sẽ là người chiến thắng. Đối với người lao động Việt Nam, giờ là lúc cần chủ động trang bị kỹ năng mới, thay đổi tư duy và sẵn sàng đón nhận sự thay đổi. Đừng chỉ nhìn AI như một mối đe dọa, mà hãy coi đó là một công cụ – nếu biết sử dụng đúng cách, nó sẽ là trợ thủ đắc lực giúp bạn phát triển trong sự nghiệp./.

(Tài liệu tham khảo: Chính sách về trí tuệ nhân tạo (AI) ở Việt Nam: Cân bằng giữa thúc đẩy phát triển và kiểm soát rủi ro của Viện nghiên cứu chính sách và phát triển Truyền thông)