Cách mạng công nghiệp lần thứ tư hay còn gọi là thời đại 4.0 đang làm thay đổi sâu sắc mọi khía cạnh của đời sống xã hội, trong đó có lĩnh vực việc làm. Những tiến bộ vượt bậc về trí tuệ nhân tạo, tự động hóa, Internet vạn vật (IoT), dữ liệu lớn (Big Data) và công nghệ số đang không chỉ tạo ra các ngành nghề hoàn toàn mới mà còn làm thay đổi phương thức lao động truyền thống, định hình lại thị trường lao động theo hướng linh hoạt, kết nối và cạnh tranh hơn bao giờ hết.

Một trong những dấu ấn rõ nét nhất của thời đại 4.0 là sự xuất hiện của các mô hình làm việc mới như làm việc từ xa, làm việc tự do, làm việc theo dự án, kinh tế chia sẻ... Các nền tảng công nghệ số đã và đang trở thành cầu nối giữa người lao động và doanh nghiệp toàn cầu, xóa nhòa khoảng cách địa lý, giúp người lao động có thể làm việc cho một công ty ở Mỹ, châu Âu ngay từ phòng làm việc tại Việt Nam. Đồng thời, các nền tảng này cũng giúp doanh nghiệp tiếp cận được lực lượng lao động có kỹ năng cao ở bất cứ đâu trên thế giới, góp phần nâng cao hiệu suất và tối ưu chi phí vận hành.

Bên cạnh việc mở ra những cơ hội chưa từng có, thời đại 4.0 cũng đặt ra nhiều thách thức lớn. Sự phát triển nhanh chóng của công nghệ khiến nhiều công việc truyền thống bị thay thế bởi máy móc và trí tuệ nhân tạo. Những ngành nghề yêu cầu kỹ năng lặp đi lặp lại, tính toán đơn giản, kiểm tra lỗi cơ bản hoặc xử lý số liệu sơ cấp đang dần mất đi chỗ đứng. Theo một nghiên cứu của Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF), trong vòng 5 năm tới, khoảng 85 triệu việc làm có thể bị thay thế bởi công nghệ, trong khi đó khoảng 97 triệu việc làm mới sẽ được tạo ra, chủ yếu trong các lĩnh vực liên quan đến dữ liệu, trí tuệ nhân tạo, công nghệ số và sáng tạo.

Điều này cho thấy việc làm không mất đi, mà đang tái cấu trúc theo một cách hoàn toàn mới, đòi hỏi người lao động phải nhanh chóng thích ứng bằng cách học hỏi và nâng cao kỹ năng liên tục. Các kỹ năng “mềm” như tư duy phản biện, sáng tạo, khả năng làm việc nhóm, giao tiếp hiệu quả... cùng với các kỹ năng “cứng” như lập trình, phân tích dữ liệu, hiểu biết công nghệ đang ngày càng trở nên quan trọng. Khả năng học suốt đời không còn là một lựa chọn, mà đã trở thành một yêu cầu sống còn đối với người lao động hiện đại.

Tại Việt Nam, xu hướng chuyển đổi việc làm trong thời đại 4.0 cũng diễn ra mạnh mẽ, nhất là ở các đô thị lớn. Các ngành nghề mới như lập trình viên, chuyên gia dữ liệu, thiết kế trải nghiệm người dùng, chuyên viên SEO/marketing số, quản trị hệ thống điện toán đám mây... đang trở thành tâm điểm tuyển dụng, với mức lương và cơ hội thăng tiến cao. Đồng thời, nền kinh tế số đang mở rộng nhanh chóng, kéo theo sự phát triển của thương mại điện tử, logistic, dịch vụ số, chăm sóc khách hàng trực tuyến, đào tạo trực tuyến và nhiều mô hình việc làm linh hoạt khác.

Tuy nhiên, khu vực nông thôn, miền núi và lao động phổ thông vẫn đang gặp nhiều rào cản trong quá trình thích ứng. Phần lớn người lao động trong nhóm này chưa được tiếp cận đầy đủ với công nghệ, thiếu kỹ năng số cơ bản và ít có điều kiện để học tập nâng cao. Đây là thách thức lớn đối với chính sách việc làm, đòi hỏi sự can thiệp mạnh mẽ từ Nhà nước thông qua các chương trình đào tạo lại (reskilling), nâng cấp kỹ năng (upskilling), phát triển hạ tầng số và tạo điều kiện để người lao động dễ dàng tiếp cận thông tin việc làm cũng như các dịch vụ việc làm công.

Một vấn đề đáng lưu ý khác là sự thay đổi trong quan niệm về việc làm. Nếu như trước đây, việc làm ổn định suốt đời tại một cơ quan nhà nước hay doanh nghiệp lớn được coi là hình mẫu lý tưởng thì ngày nay, người trẻ ngày càng có xu hướng tìm kiếm sự linh hoạt, tự do và ý nghĩa trong công việc. Họ sẵn sàng thử sức ở nhiều vị trí, nhiều ngành nghề khác nhau, hoặc khởi nghiệp với những ý tưởng sáng tạo cá nhân. Môi trường việc làm vì thế cũng cần thích ứng theo hướng cởi mở, trao quyền và khuyến khích đổi mới.

Một buổi tập huấn về ứng dụng AI trong Doanh nghiệp trong thời đại 4.0

Doanh nghiệp trong thời đại 4.0 cũng đang thay đổi chiến lược tuyển dụng. Thay vì chỉ chú trọng bằng cấp, nhiều công ty hiện nay đánh giá cao kỹ năng thực tiễn, thái độ học hỏi và khả năng thích ứng với thay đổi. Mô hình tuyển dụng theo năng lực (competency-based hiring) đang ngày càng phổ biến, mở ra cơ hội cho những người không có bằng đại học chính quy nhưng sở hữu kỹ năng công nghệ cao, năng lực làm việc độc lập và tinh thần đổi mới sáng tạo.

Chính phủ Việt Nam đã nhận thức rõ những tác động của cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư và đã ban hành nhiều chính sách thúc đẩy chuyển đổi số trong giáo dục, đào tạo nghề, thị trường lao động và doanh nghiệp. Đề án “Phát triển nguồn nhân lực số” đến năm 2030, tầm nhìn 2045; Chương trình Chuyển đổi số quốc gia; các chính sách hỗ trợ khởi nghiệp sáng tạo, phát triển kinh tế số ở địa phương... là những minh chứng rõ nét cho quyết tâm thích ứng với thời đại mới.

Tuy nhiên, để tận dụng tối đa cơ hội và giảm thiểu rủi ro từ cách mạng 4.0, cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa Nhà nước, doanh nghiệp, người lao động, cơ sở đào tạo. Nhà nước cần giữ vai trò kiến tạo, thiết lập khuôn khổ chính sách linh hoạt, đồng thời đầu tư mạnh vào hạ tầng số, giáo dục, đổi mới sáng tạo và bảo vệ quyền lợi người lao động trong môi trường làm việc mới. Doanh nghiệp cần chủ động đào tạo lại nhân viên, áp dụng công nghệ một cách có trách nhiệm và tạo dựng môi trường làm việc minh bạch, công bằng. Người lao động cần chủ động nâng cao trình độ, mở rộng kỹ năng và chuẩn bị tinh thần sẵn sàng thay đổi. Còn các cơ sở đào tạo phải nhanh chóng điều chỉnh chương trình giảng dạy, cập nhật xu hướng thị trường và trang bị cho học sinh, sinh viên các kỹ năng thiết yếu của thời đại số.

Thời đại 4.0 là một bước ngoặt lớn đối với thị trường lao động. Sự thay đổi là tất yếu, nhưng không phải là điều đáng sợ nếu chúng ta có sự chuẩn bị phù hợp. Thích ứng linh hoạt, học hỏi không ngừng và giữ vững giá trị con người, đó chính là chìa khóa để mỗi cá nhân và cộng đồng chinh phục những cơ hội mới trong thế giới việc làm đang vận động không ngừng./.